Φυσικό και ανθρωπογενές περιβάλλον
Ο ευκολότερος τρόπος να γνωρίσει κανείς τα χωριά της Μαστίχας, που οι ντόπιοι αποκαλούν Μαστιχοχώρια, είναι να τα περπατήσει. Εικοσιτέσσερα μοναδικά χωριά της νότιας Χίου σας καλούν να ανακαλύψετε τα μυστικά τους και να θαυμάσετε την ιδιαίτερη αρχιτεκτονική τους, καθώς πρόκειται για μεσαιωνικούς οχυρωμένους οικισμούς. Μην παραλείψετε να επισκεφθείτε τα μεγαλύτερα από αυτά: Πυργί, Ολύμποι, Καλαμωτή και Μεστά. Μέρος ενός καλοδιατηρημένου αμυντικού δικτύου, τα Μαστιχοχώρια μας ταξιδεύουν στο παρελθόν.
Το τοπίο της νότιας Χίου διαφέρει σημαντικά από το βόρειο τμήμα του νησιού. Πιο ήπιο χάρη στην απουσία των ορεινών όγκων του βορρά, με κάμπους και πλαγιές όπου κυριαρχούν τα μαστιχόδεντρα, τα οποία σε μεγάλο βαθμό έχουν αντικαταστήσει τις ελιές. Η συνολική έκταση των φυτειών ανέρχεται σε 25.000 στρέμματα. Σήμερα υπολογίζεται ότι καλλιεργούνται 1.150.000 μαστιχόδεντρα.
Η συστηματοποίηση της μαστιχοκαλλιέργειας ανάγεται στην εποχή της Γενουατοκρατίας. Η επί δύο αιώνες (1346 - 1566) γενοβέζικη κυριαρχία στο νησί έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην αρχιτεκτονική και την οργάνωση των οικισμών των μαστιχοχωρίων. Με σκοπό την καλύτερη εκμετάλλευση του μονοπωλιακού προϊόντος, που εμπορεύονταν αποκλειστικά, οι Γενοβέζοι οργανώνουν τις μικρές κοινότητες σε οχυρωμένους οικισμούς, σε θέσεις αθέατες από τη θάλασσα. Οι οικισμοί έχουν φρουριακή μορφή, είναι δηλαδή χτισμένοι σαν κάστρα, και ακολουθούν σε γενικές γραμμές τις ίδιες αρχές στην οργάνωσή τους.
Οι εξωτερικοί τοίχοι των σπιτιών σχηματίζουν περιμετρικά αμυντικό τείχος, ενώ συνήθως υπήρχε μόνο μία είσοδος στο κάτρο, η οποία έκλεινε με βαριά σιδερένια πόρτα. Στις γωνίες του τείχους υπήρχαν πυργίσκοι και στο κέντρο του οικισμού ένας ψηλός πύργος, χωρίς είσοδο (η είσοδος γινόταν με χειροκίνητη σκάλα στον όροφο). Τα σπίτια ήταν λιθόκτιστα. Στο ισόγειο υπήρχαν συνήθως οι σταύλοι και οι αποθήκες και στον όροφο η κατοικία, η οποία αναπτυσσόταν γύρω από έναν κεντρικό υπαίθριο χώρο, το “πουντί”. Οι ταράτσες των σπιτιών επικοινωνούσαν για να διευκολύνουν την φυγή των κατοίκων προς τον πύργο σε περίπτωση επίθεσης.
Καλαμωτή
Η Καλαμωτή αποτελούσε διοικητικό κέντρο των Μαστιχοχωρίων. Κοντά στον Κάμπο της Καλαμωτής και στο Κάστρο των Απολίχνων που δεσπόζει στην περιοχή, φαίνεται ότι η Γενοβέζικη παρέμβαση είχε επενδύσει σοβαρά στην αμυντική προστασία των οικισμών.
Σήμερα, κατά την περιήγηση στον οικισμό είναι εμφανές ότι ο καταστροφικός σεισμός του 1881 και η ανθρώπινη παρέμβαση έχουν επηρεάσει τη σημερινή του εικόνα. Το Κάστρο εδώ δεν είναι εμφανές, ενώ μετά το 1881 διακρίνονται επιρροές από την αρχιτεκτονική της Χώρας και του Κάμπου και μεγάλη ποικιλία σε εντυπωσιακές εξώπορτες και παράθυρα. Ο Πύργος της Καλαμωτής ήταν ένα κτίσμα “μέγιστο και υψηλό αφ’ ου οράται το της μαστίχας μέγα πεδίον”.
Η Καλαμωτή έχει δύο πλατείες, την Έξω Πλάτσα και τη Μέσα Πλάτσα και αποτελεί ένα από τα πιο γοητευτικά μαστιχοχώρια.
Πυργί
To Πυργί είναι το μεγαλύτερο από τα Μαστιχοχώρια. Χρονολογείται πιθανά από τον 11ο αιώνα, αλλά σίγουρα υπήρχε τον 14ο - ο περιηγητής Christophorus Buondelmonti το σημειώνει στο χάρτη του ως οχυρό. Έχει δύο πύλες: την Επάνω και την Κάτω Πόρτα. Σώζεται τμήμα του Πύργου και κάποια από τα πυργόπουλα.
Η ιδιαιτερότητα είναι ότι στο Πυργί υπήρχε και ξεχωριστός οχυρωματικός περίβολος γύρω από τον Πύργο. Είναι ένα ανοικτό μουσείο χάρη στην ιδιαίτερη διακόσμηση των σπιτιών με ασπρόμαυρα γεωμετρικά σχήματα, μία Ιταλική τεχνική που λέγεται sgrafitto. Οι ντόπιοι τα λένε “ξυστά” ή “ξεστά” στην τοπική διάλεκτο και χάρη στο εντυπωσιακό οπτικό αποτέλεσμα που δημιουργούν, το Πυργί αποτελεί ένα από τα πιο δημοφιλή ελληνικά χωριά στο Instagram!
Το Πυργί έχει τις περισσότερες εκκλησίες από όλα τα χωριά της Χίου. Θα ήταν παράλειψη να μην επισκεφθείτε την εκκλησία των Αγίων Αποστόλων, κοντά στην πλατεία του χωριού. Χρονολογείται στον 14ο αιώνα και αποτελεί ένα μικρό αντίγραφο του καθολικού της Νέας Μονής. Ο πολύχρωμος διάκοσμος και οι τοιχογραφίες του 1665 από τον Αντώνιο Δομέστιχο Κυνηγό τον Κρήτα προκαλούν το ενδιαφέρον.
Μεστά
Τα Μεστά αποτελούν ένα από τα καλύτερα σωζώμενα δείγματα της μεσαιωνικής αρχιτεκτονικής του νησιού. Ο οικισμός ανάγεται επίσης στα χρόνια της Γενουατοκρατίας και έχει πεντάπλευρο σχήμα με κάποια σωζώμενα πυργόπουλα.
Η κύρια πύλη του κάστρου είναι η Πύλη του Καπετάνιου που βρίσκεται στη βόρεια πλευρά του τείχους. Στη θέση του κεντρικού αμυντικού Πύργου που κατεδαφίστηκε το 1860 βρίσκεται η εκκλησία του Μεγάλου Ταξιάρχη. Τα δαιδαλώδη θολοσκέπαστα δρομάκια μας ταξιδεύουν στο χρόνο. Η γραφική πλατεία του χωριού σφύζει από ζωή τους καλοκαιρινούς μήνες.
Ολύμποι
O οικισμός των Ολύμπων προήλθε από τη συνένωση μικρότερων οικισμών της περιοχής. Και εδώ συναντάμε το χαρακτηριστικό περιμετρικό αμυντικό τείχος. Ο κεντρικός αμυντικός Πύργος σώζεται σε αυτό το καστροχώρι.
Και εδώ το οδικό σύστημα είναι λαβυρινθώδες και συναντάμε δρόμους σκεπασμένους από λιθόκτισα τόξα που είχνα αντισεισμική λειτουργία. Από τις πιο χαρακτηριστικές εκκλησσίες του χωριού είναι η Αγία Παρασκευή (1742) με το εντυπωσιακό ξυλόγλυπτο τέμπλο. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η Τράπεζα των Ολύμπων, η οποία δυστυχώς δεν είναι επισκέψιμη. Η Τράπεζα αποτελεί το μοναδικό σωζώμενο κοινόχρηστο κτίριο στα Μαστιχοχώρια. Φιλοξενούσε τα γαμήλια γλέντια, ενώ στους τοιχους αναγράφονταν τα ονόματα των νεόνυμφων.